Straż Graniczna Drugiej Rzeczypospolitej w Przemyślu (1930-1939)

aut. mjr SG Piotr Kozłowski, „Nasz Przemyśl”, czerwiec 2012 (Nr 92)

16 maja 2012 roku mija kolejna, dwudziesta pierwsza rocznica utworzenia Bieszczadzkiego Oddziału Straży Granicznej. Dziś jest to formacja nowoczesna o bogatej historii i tradycji, która na stałe wpisała się w pejzaż Przemyśla i woj. podkarpackiego.

Jednak niewiele osób wie o tym, że historia Straży Granicznej w Przemyślu sięga lat trzydziestych ubiegłego wieku. Po raz pierwszy Straż Graniczna zawitała do cesarsko-królewskiego miasta w  dniu 25 marca 1930 roku, kiedy to rozkazem ówczesnego komendanta Straży Granicznej płk Jana Tomasza Gorzechowskiego (obecnego patrona Bieszczadzkiego Oddziału Straży Granicznej) siedziba Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej została przeniesiona z Sanoka do Przemyśla. W tym czasie do Przemyśla wraz ze sztabem została również przeniesiona Placówka II Linii, która na terenie miasta i powiatu przemyskiego zajmowała się wywiadem granicznym oraz karno-skarbowym. Zmiana dyslokacji siedziby okręgu wiązała się z potrzebą pozyskania na terenie miasta odpowiednich pomieszczeń, do których mógłby się przenieść sztab. Po długich poszukiwaniach, w marcu 1930 roku, służby kwatermistrzowskie na siedzibę sztabu wybrały reprezentacyjny budynek usytuowany w centrum miasta, w Rynku pod numerem 23¹. W wynajętych od właściciela posesji, Klary Erlich, pomieszczeniach znajdujących się na II piętrze tegoż budynku, znalazły miejsce: kancelarie sztabu małopolskiego okręgu, Placówka II Linii Przemyśl oraz archiwum - przeniesionej do Przemyśla - jednostki Straży Granicznej. Wybór Przemyśla na siedzibę sztabu Inspektoratu Okręgowego nie był przypadkowy. Przemyśl znajdował się bowiem na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, co zapewniało dogodną komunikację podległym jednostkom granicznym ze sztabem Inspektoratu Okręgowego. Gród przemyski w czasach II Rzeczypospolitej odgrywał również ważną rolę w administracji. Był siedzibą zarówno państwowych, samorządowych, jak i wojskowych władz. Na terenie miasta miał siedzibę sztab Dowództwa Okręgu Korpusu nr X oraz Samodzielny Referat Informacyjny, z którym ściśle współpracowały służby informacyjne Straży Granicznej w zakresie wywiadu wojskowego.       

Historia Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej sięga końca lat dwudziestych ubiegłego wieku. Został on utworzony w dniu 16 marca 1928 roku na podstawie rozkazu nr 5 dowódcy Straży Granicznej gen. bryg. Stefana Pasławskiego, a jego pierwszym kierownikiem zostaje mjr Marian Jadwiński - mianowany przez ministra skarbu.  Małopolski Inspektorat Okręgowy SG powstał na bazie rozwiązanego Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Celnej². Początkowo sztab jednostki funkcjonował w Sanoku.

Do zadań utworzonego w 1928 roku Inspektoratu Okręgowego, któremu podlegały Inspektoraty Graniczne: w Nowym Targu, Krośnie, Samborze, Stryju oraz w Kołomyi, należała ochrona południowego odcinka granicy państwowej z Czechosłowacją oraz Królestwem Rumunii o łącznej długości ponad 1112,9 km. Funkcjonariusze przemyskiej Straży Granicznej realizując zadania w zakresie ochrony granicy państwowej działali w strefie nadgranicznej na terenie ówczesnych województw: krakowskiego, lwowskiego oraz stanisławowskiego. Region ten należał w okresie międzywojennym do niezwykle trudnego ze względu na ukształtowanie terenu, /ponad 75 % odcinka granicy państwowej przebiegał w terenie wysokogórskim/, zorganizowaną przestępczość graniczną oraz ze względu na działalność ukraińskich organizacji niepodległościowych.  W tym czasie, w podległych placówkach, komisariatach, inspektoratach granicznych służyło 44 oficerów, 1040 szeregowych oraz 10 pracowników kontraktowych. W trakcie sześciu lat istnienia pracą inspektoratu okręgowego kierowali: mjr Marian Jadwiński, inspektor Karol Dziekanowski, inspektor Jan Grodyński oraz inspektor Wiktor Zakliński.

Zjawisko przemytu w latach trzydziestych ubiegłego wieku stanowiło niezwykle poważny problem dla Drugiej Rzeczypospolitej. Powszechny napływ towarów z przemytu, rujnował gospodarkę państwa, był źródłem strat w dochodach państwa. Dlatego też powołując w 1928 roku Straż Graniczną, ówczesny rząd Polski liczył na poprawę sytuacji gospodarczej w kraju i wyposażył nowopowstałą formację w szerokie kompetencje w zakresie zwalczania przemytu oraz przestępstw karno - skarbowych.

Początkowo Straż Graniczna w Przemyślu została przyjęta, zwłaszcza przez środowisko kupieckie oraz importerów towarów zagranicznych z wielką nieufnością i obawą. Uważali oni bowiem, że w mieście powstał kolejny nowy organ karno-skarbowy, który będzie utrudniał im prowadzenie „legalnych” interesów. Jednak już wkrótce dzięki podjętym działaniom rozpoznawczym przez małopolskich strażników w zakresie zwalczania przemytu, miasto przestało być zalewane towarami pochodzącymi z przemytu. Wykrycie, a następnie likwidacja wielu afer przemytniczych - o czym lokalna prasa na bieżąco informowała - przyczyniło się do tego, iż strażnicy małopolscy zyskali uznanie władz państwowych.

Przebywający w Przemyślu funkcjonariusze SG również aktywnie włączyli się w życie lokalnej społeczności, nierzadko biorąc czynny udział w działalności organizacji społecznych oraz charytatywnych. W latach 1932 - 1934 kierownik Inspektoratu Okręgowego inspektor Jan Grodyński pełnił funkcję prezesa Związku Strzeleckiego w Przemyślu. Jak w chwili obecnej, tak w okresie międzywojennym w szeregach Straży Granicznej służyli również funkcjonariusze wywodzący się bezpośrednio bądź to z miasta, bądź z regionu przemyskiego. Przykładem mogą być między innymi:

• komisarz Karol Kuraś - oficer informacyjny /szef wywiadu Wschodnio-Małopolskiego Okręgu Straży Granicznej we Lwowie/;
• przodownik podchorąży Stanisław Skoczylas - podoficer kancelaryjny w sztabie Wschodnio-Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego we Lwowie;
• przodownik Zygmunt Świątek- szef Komisariatu Dwernik;
• strażnik Stanisław Dziedziuk – strażnik w Placówce I Linii Liszna;
• strażnik Włodzimierz Bodnar- kierowca kierownika Inspektoratu Granicznego w Sanoku;  
• strażnik Poznański Roman - kierownik radiostacji w komisariacie Zaleszczyki.

Po aresztowaniu inspektora Jana Grodyńskiego oraz kwatermistrza okręgu podkomisarza Jana Frydlewicza pod zarzutem sprzeniewierzenia środków finansowych, pochodzących z budżetu Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego SG, nowym kierownikiem Inspektoratu Okręgowego został mianowany przez Ministra Skarbu inspektor Wiktor Zakliński, który w latach 1921 – 1927 pełnił funkcję dowódcy plutonu w 10 Dyonie Żandarmerii Wojskowej w Przemyślu. Przez ponad 4 lata Placówką II Linii w Przemyśl, kieruje  przodownik Władysław Szpakowski wielce   zasłużony dla przemyskiego Związku Strzeleckiego, odznaczony między innymi Krzyżem Niepodległości oraz Gwiazdą Przemyśla. W uzasadnieniu wniosku o odznaczenie ww. Krzyżem Niepodległości znalazła się informacja, że w sierpniu 1914 roku na terenie miasta organizuje złożony z ochotników czterdziestoosobowy pluton strzelecki, z którym wstępuje do 13 kompanii, 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich.        

 Z Przemyślem w okresie międzywojennym związana była również utworzona w sierpniu 1933 roku „Bursa dla dzieci oficerów i szeregowych Straży Granicznej”, która swoją siedzibę miała w wynajętym budynku od Franciszki i  Rozalii Michaliszyn znajdującym się na Zasaniu przy ulicy Barskiej pod numerem 7.

W przystosowanym doraźnie na potrzeby internatu budynku, jednorazowo znalazło zakwaterowanie 45 wychowanków - dzieci strażników granicznych z placówek, w których nie było dostępu do polskich szkół. Powstała z inicjatywy przemyskich pograniczników Bursa była utrzymywana z dobrowolnych składek oraz darowizn oficerów i szeregowych przedwojennej Straży Granicznej. Początkowo Bursą kierował Antoni Grzyb, którego w 1934 roku zastąpiła na tym stanowisku wybrana w drodze konkursu pani Zofia Bożęsławska.

 Uruchamiając w 1933 roku na terenie miasta nową placówkę oświatową, zarząd Bursy powierzył stanowiska wychowawców Stanisławie Goertner, Tadeuszowi Kisielowi i Tadeuszowi Filipowi oraz funkcję korepetytora Stanisławowi

 Skoczylasowi, którzy byli zatrudnieni w  internacie, aż do jego rozwiązania i przeniesienia do Lwowa,. W tym okresie opiekę lekarską nad dziećmi przebywającymi w internacie sprawował przemyski lekarz z Kasy Chorych- pani dr Daiamant. Przez ponad 5 lat istnienia Bursy dzieci, uczęszczały do różnego rodzaju szkół na terenie Przemyśla. Dzięki umowie zawartej z dowódcą przemyskiego garnizonu, wychowankowie bursy mogli również korzystać z zasobów biblioteki garnizonowej znajdującej przy ul Grodzkiej. Wkrótce zainteresowanie przemyską bursą było tak duże, iż z braku miejsca dla wszystkich chętnych, w połowie 1937 roku podjęto decyzję o przeniesieniu Bursy z Przemyśla do Lwowa. Równocześnie w tym roku na terenie Lwowa przy ulicy Stryjskiej, rozpoczęto budowę nowoczesnego budynku z pełnym zapleczem, który jednorazowo miał pomieścić ok. 200 dzieci. 

W sierpniu 1934 roku w lokalnej prasie pojawia się informacja o tym, że sztab Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego zostanie przeniesiony do Lwowa. W związku z powyższym, na łamach przemyskiej prasy pojawiły się głosy za podjęciem działań na rzecz pozostawienia na terenie miasta Straży Granicznej, gdyż jej likwidacja przyczyniłaby się do upadku prestiżu miasta. To, co początkowo pojawiło się jako plotka, wkrótce się spełniło. W styczniu 1935 roku decyzją Ministerstwa Skarbu w wyniku reorganizacji struktury organizacyjnej Straży Granicznej, Małopolski Inspektorat Okręgowy, który wówczas ochraniał najdłuższy odcinek granicy państwowej, został podzielony na dwie części. Zachodni odcinek granicy państwowej został podporządkowany nowoutworzonemu Zachodnio-Małopolskiemu Inspektoratowi Okręgowemu SG z siedzibą
w Krakowie, natomiast wschodnia część została podporządkowana Wschodnio-Małopolskiemu Inspektoratowi Okręgowemu SG, którego siedziba z Przemyśla została wkrótce przeniesiona do Lwowa. Z chwilą likwidacji Okręgu, na terenie Przemyśla pozostała już tylko do wybuchu II wojny światowej, Placówka II Linii Przemyśl, w której pełniło służbę 6 funkcjonariuszy SG.

Tragiczne wydarzenie września 1939 roku nie ominęły również i małopolskich strażników. We wrześniu 1939 roku wśród obrońców miasta znaleźli się funkcjonariusze Straży Granicznej, o czym może świadczyć dziś zapomniany grób strażnika Józefa Robaka, znajdujący się w górnej części cmentarza na Zasaniu, w kwaterze poległych żołnierzy Wojska Polskiego.

Przypisy

¹ Obecnie budynek ten nie istnieje, został zniszczony w czerwcu 1941 roku podczas się walk radziecko-niemieckich na terenie miasta. W chwili obecnej na jego miejscu znajduje się popularna fontanna – przemyski niedźwiadek.

² W początkowym okresie istnienia formacji, w 1928 roku w Straży Granicznej funkcjonowało 5 inspektoratów okręgowych: Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Ciechanowie, Pomorski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Czersku, Wielkopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Poznaniu, Śląski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Katowicach oraz Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Przemyślu. 15 maja 1929 roku
w wyniku reorganizacji struktur SG, został utworzony Wewnętrzny Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Warszawie, który po kilkunastu miesiącach funkcjonowania, z przyczyn finansowych 22 października 1930 roku został rozwiązany. W grudniu 1934 roku podczas kolejnej reorganizacji, Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej został podzielony na dwa okręgi: Zachodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą w Kraskowie oraz Wschodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej z siedzibą we Lwowie. W latach trzydziestych Straż Graniczna posiadała oddzielną strukturę organizacyjną. Każdemu inspektoratowi okręgowemu było podporządkowanych od 4 do 5 inspektoratów granicznych, a inspektoratom granicznym podporządkowane było  od 4 do 5 komisariatów. Najmniejszą jednostką organizacyjna przedwojennej Straży Granicznej była placówka, która była podporządkowana bezpośrednio komisariatowi. Zwykle zdania w ochronie granicy państwowej na odcinku komisariatu wykonywało 5-6 placówek I linii oraz od 1 do 2 placówek II linii – wywiadowczych.