Z notatek przewodnika. Przemyskie Nekropolie. IRENA BENSCHÓWNA.

aut. Piotr Michalski, „Nasz Przemyśl”, grudzień 2018 (Nr 170)

Okazją do przypomnienia postaci sanitariuszki, legionistki Ireny Benschówny, bohaterskiej obrończyni Przemyśla w czasie walk polsko – ukraińskich toczących się w listopadzie i grudniu 1918r. jest przypadająca w tym roku setna rocznica jej śmierci w bitwie pod Niżankowicami, a także 90 rocznica budowy i poświęcenia pomnika nagrobnego ufundowanego przez działający w Przemyślu Związek Polek.

Irena Benschówna urodziła się w Wielkopolsce, pod Poznaniem. W czasie I wojny światowej pełniła służbę w armii pruskiej jako sanitariuszka i z wojskami pruskimi trafiła do Przemyśla.

Po zakończeniu działań wojennych oraz wycofaniu się oddziałów pruskich pozostała w mieście  i wstąpiła w szeregi 6 pułku legionów. Początkowo  jako sanitariuszka brała udział w walkach, które toczyły się w Przemyślu  w dniach od 4 do 12 listopada 1918r. Jak podaje p. Alicja Chruścicka w opracowaniu „Obrońcy Przemyśla i okolic - Rok 1918-1919”, sanitariuszka Irena Benschówna opatrywała rany dwudziestojednoletniego podporucznika Wojska Polskiego Władysława Kramarza, śmiertelnie rannego 11 listopada 1918r. w trakcie walk w obronie żelaznego mostu kolejowego. Następnie ubrała mundur legionisty i wyruszyła pod Niżankowice. 13 grudnia 1918r. pod Niżankowicami stoczone zostały ciężkie walki w rejonie stacji kolejowej. W krytycznym momencie bitwy chwyciła do ręki karabin i z okrzykiem „Naprzód bracia za mną” poderwała szeregi młodych bohaterów do walki. W trakcie ataku została ranna w policzek i zginęła na polu chwały. Jej zbeszczeszczone ciało znaleziono później na pobojowisku z obrażeniami zadanymi wtórnie - złamany obojczyk i ślady ran kłutych po bagnetach. Zwłoki bohaterki przewieziono do szpitala wojskowego w Przemyślu, gdzie przygotowaniami do pogrzebu zajął się Związek Polek z Wincentą Tarnawską na czele. W liście skierowanym do Wincenty Tarnawskiej ks. Olejniczak prosił o to, by pochowano Ją w stroju niewieścim. Wincenta Tarnawska osobiście obmyła jej ciało, ubrała w białą suknię z welonem ozdobionym mirtem i ułożyła w trumnie. Pogrzeb bohaterki odbył się 18 grudnia na cmentarzu przy ulicy Słowackiego gdzie spoczęła w ziemnej mogile niedaleko zbiorowego grobu uczniów Gimnazjum zasańskiego i Szkoły kupieckiej, poległych również pod Niżankowicami.

Pierwszym upamiętnieniem Ireny Benschówny było wydanie okolicznościowej karty pocztowej przez przemyską drukarnię Jana Łazora.

Na wystawie „Gwiazdą Przemyśla – odznaczeni”, przygotowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Przemyśla i Regionu prezentowana była reprodukcja tej karty, na której zamieszczona została fotografia Ireny Benschówny w stroju sanitariuszki oraz drukowany tekst o treści:

...Obrończyni Przemyśla, Legionistka 6 pułku, urodzona w  W. Ks. Poznańskim, zginęła na polu chwały dnia 13 grudnia 1918r. w Niżankowicach, broniąc armii ukraińskiej dostępu do dworca kolei...

W części przeznaczonej na korespondencję Kazimierz Maria Osiński zamieścił przytoczoną poniżej notatkę:

… Była sanitariuszką w wojsku pruskim. Kiedy prusacy cofali się opuszczając miasto, Irena pozostała i wstąpiła do Legionów. W czasie obrony Przemyśla od Ukraińców była  z początku sanitariuszką, następnie ubrała mundur legionisty i wyruszyła pod Niżankowice. Dnia 13 grudnia, gdy przeważające siły wrogów otoczyły naszych młodocianych bohaterów, chwyciła karabin i ze słowami „Naprzód bracia za mną” - ugodzona kulą w policzek padła. Na pobojowisku zastano nagie jej zwłoki. Przewieziono je do Przemyśla, do szpitala wojskowego, skąd pochowano na cmentarzu niedaleko grobowca uczniów – bohaterów...

Z inicjatywy Związku Polek działającego w Przemyślu oraz zaangażowaniu przemyskich harcerek z okazji 10-lecia odzyskania niepodległości, na ziemnej mogile powstał pomnik nagrobny poświęcony 1 listopada 1928r.

Poniżej przytaczam treść artykułu „W hołdzie bohaterce”, zamieszczonego w 53 numerze Ziemi Przemyskiej z dnia 15 grudnia 1928r.

...Jedną z bohaterek bojów o Przemyśl była poległa 13 grudnia 1918r. Poznanianka Irena Benschówna, której tutejszy Związek Polek ufundował ze składek na cmentarzu pomnik.

Odsłonięcie i poświęcenie pomnika odbyło się dnia 1 listopada br. Poświęcenia dokonał jeden z księży, później zaś przemówiła p. Tarnawska, dziękując tym, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do budowy pomnika. Za wykonanie pomnika zapłacono 929zł. 80gr. a za przyozdobienie grobu i za plakaty zawiadamiające o poświęceniu zapłacono 42zł 81gr., razem więc pomnik kosztował 972zł 61gr. Cieszyć się należy, że kobiecie - bohaterce, choć w części spłaciło społeczeństwo przemyskie dług...

Nagrobek Ireny Benschówny sygnowany przez rzeźbiarza Płazińskiego jest bardzo wymowny w swej formie. Przedstawia wizerunek Chrystusa z jedną ręką przybitą do krzyża, a drugą zdjętą i położoną w geście błogosławieństwa na głowie postaci w mundurze legionisty. Poniżej krzyża autor umieścił karabin, legionową czapkę, porcelanową fotografię sanitariuszki oraz białą marmurową płytę z inskrypcją nagrobną – IRENA BENSCHÓWNA Legionistka 6 p. ur. w Wielkopolsce, zginęła na polu chwały 13 XII 1918. Na cokole wyryty został również napis: BOHATERSKIEJ OBROŃCZYNI PRZEMYŚLA - ZWIĄZEK POLEK.

 

Bibliografia

• Ziemia Przemyska nr 53 z dnia 15 grudnia 1928r.
• Andrzej Wójcik – Spacerkiem po Przemyślu w Roku 1900 Czyli czar starych widokówek. 2003r.
• Wystawa plenerowa „Gwiazdą Przemyśla odznaczeni” 2018r.
• Alicja Chruścicka – Obrońcy Przemyśla i okolic 2018r.
• Miasto Waleczne. Przemyśl w 100 rocznicę odzyskania niepodległości 2018r.
• Fotografie - Piotr Michalski